Ceviz Ya Da Bitlis | Bilimya

Anadolu, tarih boyunca bitkilerle iç içe var olan kadim medeniyetleri yaşatmış ve Anadolu insanı bu coğrafyayı her yönü ile benimsemiş; hatta yerlerin, bölgelerin adını dahi bitkilere göre şekillendirmiştir.

Bazı bitkiler isimlerini yöreden alırken bazı bitkiler de ismini yöreye vermiştir. İsimlerini yöreden alan bazı bitkiler, keşfedildiği yöreye/bölgeye atfedilerek isim almıştır. Giresun civarında keşfedilen kiraz bitkisine (Cerasus), Giresun’un eski adı olan Cerasus isminin verilmesi ve ayvanın (Cydonia) bilimsel isminin de Balıkesir’in ilçesi Ayvalık’ın eski adı olan Kydonia’ya atıf edilerek verilmesi buna örnektir. Günümüzde de, bilim dünyasına ilk kez tanıtılan bazı bitkiler bilim insanlarınca isimlendirilirken, bitkiye keşfedildiği bölgenin/yörenin adını vermektedirler. Örneğin; Crocus olivieri subsp. istanbulensis (İstanbul çiğdemi).

İsimlerini yöreye veren bitkiler de, söz konusu yörede/bölgede bu bitki-lerin fazlaca yetişmesinden ve/veya yetiştirilmesinden sebeple ‘bitkisel isimlendirme’ler alırlar. Öyle ki; illere (Afyon bitkisi ve Afyonkarahisar ili örneğinde olduğu gibi), ilçelere (Sarıçam ağacı ve Adana’nın Sarıçam ilçesi), özellikle de belde, köy ve mahallelere birçok bitkinin ismi verilmiştir. Hatta bazı bitkiler aynı anda birçok yöreye isim olmuştur; ceviz (Juglans regia L.) bitkisi buna örnektir.

Anadolu insanının tarih boyunca cevizin tarımını yaptığı bilinmektedir. Öyle ki; cevizin gen kaynaklarından birinin Anadolu olduğu bildirilmiştir. (Bununla birlikte bazı kaynaklar sert kabuklu meyve bitkilerinin önemli gen kaynaklarından biri olarak bu toprakları göstermektedir). Bu topraklarda ceviz, lezzeti ve şifalı yönü (hafızayı güçlendirici, unutkanlığı ve uyku rahatsızlıklarını önleyici etkileri) sebepleriyle dünya ceviz üretimi sıralamasında dördüncü olacak kadar fazlaca yetiştirilmektedir. (Buna rağmen ihracatı yetersizdir). Ülkemizin çeşitli yörelerinde ‘koz’ olarak da adlandırılan ve hemen her bölgesinde doğal olarak da yetişebilen ceviz bu sebeple birçok yöreye adını vermiştir. Bu yerlerden biri Bitlis’in Adilcevaz ilçesidir.

Bitlis, Türkiye’de ceviz üretimi açısından önemli illerden biridir. Bitlis’in ceviz bakımından en zengin bölgesi olan Adilcevaz, ismini ilçeye özgü yetiştirilen ceviz çeşidi sayesinde almıştır. Bu durum bölgede yetişen ve yetiştirilen bu çeşit üzerine bilimsel çalışamalar yapılmasına sebep olmuştur. Yapılan bilimsel araştırmalar; Adilcevaz cevizinin -genel- besin değeri bakımından nispeten yüksek, meyve ve iç ağırlığı bakımından da diğer çeşitlere göre daha yüksek olduğunu, fakat protein bakımından düşük olduğunu göstermektedir. Bitki (ceviz) ilçenin ismine kodlanmakla yetinmemiş, yöre insanının -özellikle son yıllarda- bu bitkiye bağlı ürün çeşitliliğinin (ceviz ezmesi, ceviz reçeli gibi) arttırmasına da sebep olmuştur.

Görüldüğü üzere bitkiler ülkemiz insanının yaşamını tarih boyunca yönlendirdiği gibi hâlen de yönlendirmektedir. Günlük yaşantısında etkili olan en önemli bitkileri baş tacı etmiş olan Anadolu insanı sadece cevizi değil daha nice bitkiyi yerinin, yurdunun adı olarak bellemiştir (bknz; tablo).

İl/İlçe isimlerini bitkilerden alan bazı yerler*:

*Tablodaki veriler resmi ve yerel kaynaklardan derlenmiştir.

Bu yazı Muhyettin Şentürk’e aittir ve ilk olarak 6 Mart 2019 tarihinde www.bilimoloji.com sitesinde yayımlanmıştır.

Kaynaklar:

Acar, O. 2017. Çanakkale İli Ve İlçeleri İsimleri Hikâyeleri. (http://cbuturkceciler.blogspot.com/2017/12/canakkale-ili-ve-ilceleri-isimleri_31.html).

Anonim. 2019. Afyon: Tarihçe. (http://www.afyonkulturturizm.gov.tr/TR-63436/tarihce.html); Sarıçam (Adana): Tarihçe. (http://www.saricam.gov.tr/tarihçe); İncirliova (Aydın): Tarihçe. (http://www.incirliova.gov.tr/tarihe); Ayvalık (Balıkesir): Ayvalık Tarihi. (http://ayvalik.bel.tr/ayval-k/ayvalik-tarihi.html); Kozluk (Batman): “Kozluk” İsmi Hakkında .(http://www.kozluk.gov.tr/kozluk-ismi-hakkinda); Söğüt (Bilecik): Söğüt’ün Tarihçesi. (http://www.sogut.gov.tr/sogutun-tarihcesi); Adilcevaz (Bitlis): Adilcevaz Tarihi. (http://www.adilcevaz.gov.tr/adilcevaz-tarihi); Çameli (Denizli): Tarihi ve Coğrafik Yapısı. (http://www.pamukkale.gov.tr/tr/Ilceler/Cameli); Üzümlü (Erzincan): Üzümlü İlçesi. (http://www.uzumlu.bel.tr/uzumlu-ilcesi/); İstanbul (Zeytinburnu): Zeytinburnu Tarihçesi. (http://www.zeytinburnubilgisayarservisitamiri.com/zeytinburnu-tarihcesi/); Narlıdere (İzmir): Narlıdere. (http://www.izmirkulturturizm.gov.tr/TR-77464/narlidere.html); Safranbolu (Karabük): Safranbolu-Karabük Tarihi. (http://www.akcekonaklari.com/Safranbolu); Kavaklıdere (Muğla): İlçemizin Tarihçesi. (http://www.kavaklidere.gov.tr/ilcemizin-tarihcesi); Pamukova (Sakarya): Pamukova’nın Tarihçesi. (http://www.pamukova.bel.tr/pamukova-tarihi); Söğütlü (Sakarya); İlçemiz (Söğütlü) Hakkında. (http://www.sogutlu.bel.tr/sogutlu_ilcesi_hakkinda.php); Alaçam (Samsun): Alaçam. (http://www.samsunkulturturizm.gov.tr/TR-59687/alacam.html); Defne (Hatay): Harbiye. (https://hataytarihii.wordpress.com/5-gezilecek-yerler/harbiye/); Kavak (Samsun): Samsun Ve İlçelerin İsimleri Nerden Geliyor. (http://www.samsuntekhaber.com/haber/27758/samsun-ve-ilcelerin-isimleri-nerden-geliyor.html); Mazıdağı (Mardin): İlçemizin Tarihçesi. (http://www.mazidagi.gov.tr/ilcemizin-tarihcesi); Çamardı (Niğde): Çamardı Tarihçesi. (http://www.camardi.bel.tr/sayfa/19_camardi-tarihi); Armutlu (Yalova): Tarihçemiz. (http://www.armutlu.gov.tr/tarihçemiz); Çınarcık (Yalova): Çınarcık-Genel Bilgiler. (http://www.cinarcik.bel.tr/tr/cinarcik-genel-bilgiler).

Bostan, T. 2012. Bitlis İlinde Ceviz Yetiştiriciliğinin Ekonomisi, Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Yolları Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Isparta.

Davis, P. H. 1984. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 8. Edinburgh University Press, Edinburgh.

Esen, Ö. B. 2013. Health Related Properties Of Different Parts Of Walnut (Juglans regia L.) And A Walnut Drink. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

Orman, E. 2018. Bazı Yerli Ceviz (Juglans regia L.) Genotiplerinin Agromorfolojik Ve Moleküler Olarak Tanımlanması. Doktora Tezi, İzmir.

Önlem, F. 2015. Kastamonu Araç İlçesinde Yetişen Yaġlı Ceviz Ağaçlarının Belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu.

Şentürk, M. 2017. Kiraz Ya Da Giresun. Bilimoloji. (https://bilimoloji.com/2017/09/doga-bilimleri/doga-bilimleri-biyoloji/kiraz-ya-da-giresun).

Şentürk, M. 2017. Ayva Ya Da Balıkesir. Bilimoloji. (https://bilimoloji.com/2017/11/doga-bilimleri/doga-bilimleri-biyoloji/ayva-ya-da-balikesir/).

Yıldırım, H. T. 2018. Bazı Ceviz Çeşitlerinde İn Vitro Mikroçoğaltım. Yüksek Lisans Tezi, Tekirdağ.

Yıldız, K., Akça, Y., Ünver, H., Oğuz, H. İ. 2017. Seçilmiş Ceviz Genotiplerine Ait Bazı Meyve Özelliklerinin Değerlendirilmesi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, (2017) 34 (1), 164-169.

Yiğit, D., Yiğit, N., Aktaş, E., Özgen, U. 2009. Ceviz (Juglans regia L.)’in Antimikrobiyal Aktivitesi. Türk Mikrobiyol. Cem. Derg. (2009) 39 (1-2):7-11.