Bitkiler De Aldatır Mı? | Bilimya

İnsanlara özgü olduğunu sandığımız birçok özelliğin aslında diğer canlı gruplarının bazısı için de geçerli olduğu bilimsel olarak defalarca kanıtlanmıştır. Bu özelliklerden biri de ‘aldatma’ özelliğidir.

Birçok hayvan türü aldatma tekniği ile avlanır, beslenir, ürer ve diğer sosyal ilişkilerini düzenler. Şüphesiz bu konuda en başarılı tür biz insanlarız. Ne var ki biz insanlar kadar olmasa da bitkiler de aldatma, taklit ve farklı türleri -özellikle hayvanları- oyuna getirme özelliklerini barındırabilirler.

Bu konuda bitkilerin aslen usta olduğu kısım hayvanları oyuna getirmesi, taklit etmesi dolayısıyla onları ‘aldatma’sıdır. Biz insanları dahi -farkına varamasak da- aldatır ve kullanırlar (Tablo bknz; tüylü ve dikenli tohumlara sahip bitkiler örneği). Bitkiler üremelerinde -tozlaşmalarında- ve yeni bireylerin -yavruların- yani tohumların veya sporların dağıtılmasında fiziksel etmenlerden -rüzgâr vs.- daha çok hayvanlara ihtiyaç duyarlar. Dolayısıyla bitkiler ile hayvanlar milyonlarca yıldır inanılmaz derecede karmaşık bir ilişki içerisindedirler. Bu yüzden bitkiler yaşamlarını pozitif -ya da negatif- ilişkilerde bulunduğu bu canlılara; hayvanlara göre şekillendirirler. Örneğin; rüzgâr ile döllenen -tozlaşan- çiçekler çoğunlukla gösterişsizdir ve parlak renkli değildir. Bunun aksine hayvanlarla ve özellikle böceklerle döllenen bitkilerin çiçekleri gösterişli ve parlak renklidir. Bunu keşfeden büyük bilim insanı -aynı zamanda büyük bir botanikçiydi- Charles Darwin 1859 yılında yayımlanan meşhur kitabı ‘Türlerin Kökeni’nde ‘Yeryüzünde hiç böcek olmasaydı bitkilerimiz güzel çiçekli olmazdı’ demiştir.

Bu sayede bitkiler böcekleri kendine çekebilir. Çekime kapılan böcekler bitkilerin üremelerinde büyük rol oynar. Zoofili (zoa; hayvan, philos; sevmek, arkadaşlık) ile genel olarak hayvanlar, entomofili (entomon; böcek, philos; sevmek, arkadaşlık) ile özel olarak böcekler, ornitofili (ornites; kuşlar, philos; sevmek, arkadaşlık) ile özel olarak kuşlar bitkilerin polenlerini veya tohumlarını dağıtırlar. Öyle ki bu sayede bitkiler, sadece tozlaştırıcısı olan hayvanları değil diğer hayvanları ve biz insanları da cezbedebilirler. Fakat her zaman güzel yollarla aldatma olmaz. Bazen -bitkilerin bazısı- kötü kokularla da aldatabilir. Buradaki ‘kötü koku’ görecelidir, çünkü bazı bitkiler tozlaştırıcıyı aldatmak için -bir başka deyişle cezbetmek için- onların sevebileceği kokuyu yaymak gereksinimi duyabilirler.

Aldatarak Esir Tutan Bitkiler

İlginçtir ki bu bitkiler bir leş sineğinin ceset kokusuna, bir meyve sineğinin çürümüş -fermente olmuş- meyve kokusuna yöneldiklerini bilip bu koku-ları taklit ederek üretebilirler. Böylelikle aldatılan -kandırılan- böcekler bu bitkilere ve bitkilerdeki kokunun kaynağına -yani çiçeğe- kadar gelirler. Bu noktada bitkinin aldatma oyunu henüz bitmemiştir. Çünkü çiçeklere gelen bu böcekler saatlerce (bazen tüm bir gece) çiçekte hapsolurlar. Böcek-ler bu çiçeklerden beyhude çabalarla çıkmaya çalışırken aldatıcı bitkimizin polenleri ile -istemeden de- olsa kaplanırlar. Sonunda bir şekilde esaretten kurtulan bu böcekler çok geçmeden başka -aynı türden- aldatıcı bir bitkinin oyununa gelirler. Önceki bitkinin polenlerini üzerinde taşıyan böcek, fark etmeden tozlaştırmayı gerçekleştirmiştir. Bu bitkilerin çiçekleri, fiziksel yapıları (huni biçimli veya boru şeklinde olmaları) gereği böcekleri kolayca hapsedebilirler. Buna en iyi bilinen örnek Arum (Yılan Yastığı) ve Aristolochia (Loğusa otu) türleridir.

‘Düşmanımın Düşmanı Dostumdur’ Diyen Bitkiler

Aldatma ustası bitkiler bu özelliklerini sadece üremede değil, bazen düşmanlarından korunmak amacıyla da gerçekleştirebilirler. Bu ilginç yönü keşfedilmiş bitkilerden biri de Lima fasulyesidir. Lima fasulyesi, uyuz böcekleri tarafından saldırıya uğradıklarında etçil bir böcekçiği çekimleyen kimyasal bir bileşik karışımı salgılar. Etçil böcekler çekime kapıldıklarında lima fasulyelerinin düşmanları ile karşılaşır ve onları yiyerek ziyafet çeker. Bu ilişkiden etçil böcek ile lima fasulyesi kârlı çıkar fakat şu bir gerçektir ki hem etçil böcek, hem de uyuz böcekleri lima fasulyesi tarafından aldatılmıştır. Doğa, bazen aldatmanın gerekli ve faydalı olduğunu da göstermektedir. (Bknz; uyuz böceklerinin ziyafet çekerken lima fasulyesini doğal düşmanından fark etmeden kurtarmaları).

Korkutarak-Şaşırtarak Aldatan Bitkiler

Bazı bitkiler doğal düşmanlarından veya diğer hayvanlardan korunmak amacıyla korkutucu ya da aldatıcı görünüme sahip olabilirler. Uzun dikenleriyle ‘koyun yiyen bitki’ adıyla meşhur olan, Şili’de doğal yayılışı bulunan Puya chilensis ve kendisini gören hayvanları ürkütebilecek, oyuncak bebek gözlerine benzeyen meyvelere sahip Actaea pachypoda (Domuz Üzümü) gibi bitkiler düşmanlarından korunmanın yolunu bu sayede bulmuşlardır. Bazısı da şaşırtarak böcekleri ve arıları kendine (tozlaştırmaya aracı yapmak için) çekebilir. Amerika’da yetişen yarasa suratına benzer çiçeklere sahip Cuphea llavea (Bat Face Flower) buna örnektir.

Şeker Vererek Kandıran Bitkiler

‘Şeker vererek kandırma’ davranışını sadece insanlar yapmaz; bitkiler de yapar. Karıncalar, bitkiler tarafından şekerle aldatılıp kandırılsalar da iki tarafın da mutlu olduğu bir ilişki mevcuttur. Bitkilerle karıncalar arasındaki kadim dostluk bu ilişkiyi açıklar. Bitkiler, karıncalara sevebilecekleri bir tür şekerli bileşik -elaizom- verip, karıncalar da karşılığında -farkında olmasalar da- bu bitkilerin çimlendirmelerine yardımcı olurlar. Karıncaların ‘kiler’ kullanarak yerin altında bitki meyvelerini veya tohumlarını saklamaları, bu bitkilere çimlenmek için uygun ortam sağlamış olur.

Gececil Hayvanları Aldatan Bitkiler

Bitkilerin, gece aktif olan hayvanları tanıyarak birtakım özellikler geliştirdikleri tespit edilmiştir. Bazı bitkiler, gece güvelerini ve gece kelebeklerini daha iyi çekebilmek için çiçeklerini beyaza bürürler ve akşam karanlığında daha keskin bir koku yayarlar.

Bilindiği üzere gece aktif olan hayvanlardan biri de yarasalardır. Bilimsel çalışmalar bitkiler ile yarasalar arasında ilginç ilişkiler bulunduğunu göstermektedir. Avize ağacı (Yucca türleri) ve çoğu Amerikan çöl kaktüsleri polenlerini taşımak için ‘kiropterofil’ tozlaşmadan (yani yarasalar aracılığı ile tozlaşmadan) faydalanırlar. Bu yüzden bu bitkiler çiçeklerini tozlaştırıcısının aktif olduğu vakitte -gece- açarlar. ‘Science’ dergisinde 2011 yılında yayımlanan bir çalışmada, yarasalarla bitkiler arasında alışılmışın dışında bir aldatma usulü keşfedilmiştir. Araştırıcılar Marcgravia evenia adlı Küba’ya özgü bir sarmaşık bitkisinin, yarasalara çiçeklerini bulmasında yardımcı olması için çanak anten şeklinde dairesel yapraklar geliştirerek, bu yaprakları ile yarasa sonarlarına yankı (eko) verdiklerini keşfetmişlerdir. Aynı çalışmada yapılan davranış deneyleri, yaprakların varlığının, yarasaların çiçekleri arama sürelerini yarıya indirdiğini göstermiştir. Bu aldatma oyununda da iki tarafın kârlı çıktığı görülmektedir.

En Aldatıcı Bitkiler

Kuşkusuz açık ara fark ile en aldatıcı bitki grubu olarak orkideleri göstermek mümkündür. Bu grup bitkiler -orkideler- böcekleri (özellikle de arıları) hem şekil hem de koku olarak taklit ederek söz konusu hayvanları oyuna getirmektedir. Ophrys apifera (Arı Salebi) adlı orkide (aynı zamanda ülkemizde özellikle Akdeniz ikliminin etkisindeki bölgelerde yayılışı bulunan bir türdür) çiçekleriyle Himenoptera grubu arıların dişi bireylerinin şekillerini (dokularını, yüzeyini hatta ince tüylerini) ve sadece çiftleşmeye hazır dişi arılar tarafından üretilen feromonları dahi tamamen taklit ederek erkek arıları aldatmaktadır. Bu aldatma oyununda bitkinin kârı yine tozlaşmadır.

Trichoceros parviflorus türü orkide ise taç yapraklarını bir sinek türünün dişisine benzeterek, erkek sinekleri oyuna getirmekte -aldatmakta- ve sinekleri tozlaşmasına aracı yapmaktadır.

Orkidelerin taklit özelliklerine (Biyoloji ’deki terimi ile ‘mimikri’) sahip en büyük bitki grubu olduğu bilinmektedir. ‘Hayalet orkide’ olarak bilinen uzun beyaz çiçeklere sahip Dendrophylax lindenii, beyaz balıkçıl kuşuna benzeyen çiçeklere sahip Pecteilis radiata, maymun suratına benzer çiçeklere sahip Dracula gigas, Sifaka lemurlarına benzeyen çiçeklere sahip Platanthera integrilabia, uçan ördeklere benzer çiçeklere sahip Avustralya’da yetişen Caleana major ve ülkemizde de yayılışı bulunan ‘çıplak adam orkidesi’ olarak bilinen Orchis italica türü orkideler bunlardan yalnızca birkaç tanesidir.

Aşağıdaki tablo yukarıda verilen aldatma örneklerini özetlemektedir;

Aldatan bitkilere ve aldatılan hayvanlara birkaç bilinen örnek:

Görüldüğü gibi bitkiler tüm bu aldatma oyunlarını üreme -tozlaşma-, tohumlarını dağıtma, düşmanlarından korunma ve hatta beslenme amaçlı (etçil bitkiler) dolayısıyla yaşamlarının gerekliliği ve devamı için yapmaktadırlar. Tıpkı aslanın beslenmek için ceylanı avlaması, yılanın düşmanlarından korunmak için zehrini kullanması, balıkların neslin devamı için mümkün olabildiğince fazla yumurtlamaları ve kuşların üremek için yaptığı -kur evresine hazırlanmak adına- dişisini etkilemekte ses ve görüntü açısından gösterişli hâle gelmesi gibi, bitkiler de bu yaşam zorunluluklarını yerine getirirler.

Bu yazı Muhyettin Şentürk’e aittir ve ilk olarak 20 Ocak 2019 tarihinde www.bilimoloji.com sitesinde yayımlanmıştır.

Kaynaklar:

Birand, H. 1996. Alıç Ağacı İle Sohbetler. Tubitak Yayınları, 12. Basım, Ankara.

Darwin, C. R. 1859. (İlk Basım Yılı). Türlerin Kökeni (The Origin Of Species). Evrensel Basım Yayın, 5. Baskı, Haziran/2014, İstanbul. (Çeviren: Öner Ünalan).

Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M.T. (editörler). 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul.

Mancuso, S., Viola, A. 2017. Bitki Zekâsı (Verde Brillante). Yeni İnsan Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul. (Çeviren: Almıla Çiftçi).

The Plant List- http://www.theplantlist.org/

Tompkins, P., Bird, C. 1983. Bitkilerin Gizli Yaşamı. Sungur Yayınları, Araştırma-5, İstanbul. (Çeviren: Sulhi Dölek).

World Of Flowering Plants-https://worldoffloweringplants.com/puya-chilensis-sheep-eating-plant/