‘Bitkiler Hareket Eder Mi?’ Sorusu ve Raoul H. Francé

Bitkiler dünyasının, birçok canlı grubundan daha fazla ve farklı özelliklere sahip oldukları yüz yıllardır kanıtlanan bir durumdur. Bununla beraber bitkilerin tüm canlılarla ortak özellikleri de mevcuttur. Hareket özelliği buna örnektir. Oysa biz insanlar, bitkilerin hep devinimsiz (hareketsiz) oldukları yanılgısına düşmüşüzdür.

Öyle ki on sekizinci yüzyılda bitki bilimi üzerine en büyük çalışmaları yapan ve çağdaş botaniğin babası sayılan Carl Von Linné dahi bu hataya düşmüştür. Linné bitkilerin, insan ve hayvanlardan yalnızca devinimsizlikleri bakımından ayrıldığını öne sürmüştür. Bu yanlış görüş ise, daha sonra Charles Darwin tarafından çürütülmüştür. Darwin’den sonra bitkilerin devinimsiz olmadıkları yönündeki çalışmalar zamanla arttırmıştır. Bu dönemden sonra yapılan çalışmalar ile ‘Bitkiler hareket eder mi?’, ‘Bitkiler nasıl hareket ederler?’, ‘Bitkilerde hareket mekanizması neye bağlı çalışmaktadır?’ sorularına cevaplar aranmıştır.

Bu çalışmalardan en dikkat çekeni; yirminci yüzyılın başlarında Fransız adı taşımasına karşın gerçekte Viyanalı olan Biyoloji bilgini Raoul H. Francé’nin (1874- 1943) çalışmaları olmuştur. Francé hem mikrobiyolog, hem tıpçı, hem de bir botanikçidir. Botanik dalında bitkiler üzerine birçok bilimsel deneye imza atmıştır. Uzun zaman süren deneylerini, uzmanlığıyla bir araya getirerek yaptığı bu çalışmalarının sonuçlarını paylaşan Francé, çağdaş doğa düşünürlerini derinden sarsan şu görüşünü ortaya koymuştur: Bitkiler, en becerikli insan ya da hayvanı aratmayacak özgürlük ve zariflikle gövde bölümlerini (vücutlarını) hareket ettirebilirler. Bu gerçeğin ayırdında olmayışımızın tek nedeni, bitkilerin bize oranla çok daha yavaş devinmeleridir (hareket etmeleridir).

Francé bitkilerin sadece devinimleri konusu üzerinde durmamış, aynı zamanda, çağdaş meslektaşı Jagadish Chandra Bose (1858–1937) gibi bitkilerin duygusuz da olmadıklarını ispatlatmaya çalışmıştır. Francé’ye göre; eğer bir insan bitkilerin devinimsiz ve duygusuz olduklarını düşünüyorsa, bunun tek sebebi onları izleme zahmetine girmemesindendir.

Raoul H. Francé’ye göre; bitkiler niyetlenme yetisine de sahiptir; gizemli yöntemlerle gereksindikleri nesneyi arar, buna doğru uzanabilirler.

Bugün Francé’nin bahsettiği, bitkilerin gereksindikleri o nesnelere yani; ışığa, suya, sıcağa, toprağa, kimyasal maddelere yönelim göstererek hareket ettikleri bilinmektedir. Çoğu bitkide gözlenen bu hareket çeşitleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Hareket biçimi	Hareket tipi	Doku (Örnek)	Uyaran
Ölü doku hareketleri	şişme	legümen (baklagil) meyveler	su
Ölü doku hareketleri	kohezyon	eğrelti sporangiumu	su
Durum değiştirme hareketleri	mutasyon	genç organlar, petioller	asimetrik büyüme
Durum değiştirme hareketleri	varyasyon	Ecballium mevveleri	turgor asimetrisi
Etkenin yönüne bağlı durum değiştirme hareketleri (Tropizma hareketleri)	fototropizma	yaprak, çiçek	ışık
	geotropizma	kök (-), gövde (±)	yerçekimi
	kemotropizma	polen tüpü	kimyasal maddeler
	hidrotropizma	kökler	su
	travmatropizma	kökler	yaralanma
	haptotropizma	sarılıcı bitki sülükleri	dokunma
Etkenin yönüne bağlı olmayan durum değiştirme hareketleri (Nasti hareketleri)	termonasti	çiçek sepal ve petalleri	ısı
	niktinasti	Fabaceae (baklagil) yaprakları	ışık
	sismonasti	Mimosa pudica yaprakları	dokunma
Yer değiştirme hareketleri (Taksi hareketleri)	fototaksi	öglena	ışık
Yer değiştirme hareketleri (Taksi hareketleri)	kemotaksi	Eğrelti (Isoetes) spermatozoidleri	kimyasal maddeler
Hücre hareketleri	Amöboid hareketleri	Myxomycetes	ışık, su, kimyasal maddeler
	plazma hareketleri	Elodea, Vallisneria, Chara	ışık ve kimyasal maddeler
	nukleus hareketleri	Hymenomycetes	hücre bölünmesi
	kromatofor hareketleri	yapraklar	ışık

Yapılan güncel araştırmalar bitkilerdeki bu hareket mekanizmalarının daha da ötesinin bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Bitkileri harekete iten etkenler (tabloda: uyaran) ile bitkilerin dayanıklık (hastalık vs. karşı) arttıran bir takım özellikler kazandıkları da kanıtlanmıştır. Yukarıdaki tabloda verilen bitki (doku) örnekleri sembolik olup bu örneklerin (bitkilerin) sayısı yapılan çalışmalarla gün geçtikçe arttığı bilinmektedir.

Bitkilerin hareket edip-etmedikleri ve nasıl hareket ettikleri konuları üzerine Francé’den sonra geçen bu yüz yılı aşkın süre boyunca bilimsel çalışmalarda büyük bir ilerleme kat edildiği görülmektedir. Her özelliği ile dikkatimizi celb etmeyi başaran bitkiler, aslında tüm bu özellikleri ile biz diğer canlılardan pek de farklı olmadıklarını gün yüzüne çıkarmaktadırlar.

Bu yazı Muhyettin Şentürk’e aittir ve ilk olarak 3 Haziran 2018 tarihinde www.bilimoloji.com sitesinde yayımlanmıştır.

Kaynaklar:

Arıcı, Ş.E., Yardımcı, N. 2001. Bitkilerde Uyarılmış Dayanıklılık. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg. 32(1), 83-86. Erzurum.

Francé, R. H. 1923. Bios Die Gesetze Der Welt. Walter Seifert Verlag, Stuttgart-Heilbronn.

http:// yer-su.com/raoul-france-kimdir-organik-tarimla-ilgili-calismalari-nelerdir/

Öncel, I., Üstün, S., Keleş, Y. 2004. Bitki Fizyolojisi Laboratuvar Kılavuzu. A.Ü.F.F. İşletme Yayınları, No:48. Ankara.

Şentürk, M. 2018, Mayıs. ‘Bitkiler Hisseder Mi?’ Sorusu ve Jagadish Chandra Bose. (http://bilimoloji.com/bitkiler-hisseder-mi-sorusu-jagadish-chandra-bose/).

Tompkins, P., Bird, C. 1983. The Secret Life of Plants (Bitkilerin Gizli Yaşamı). Sungur Yayınları. Araştırma-5. İstanbul. (Çeviri: Sulhi Dölek).