Botanikçi Yönüyle Charles Darwin-1: Türlerin Kökeni ve Bitkiler

1809-1882 yılları arasında yaşamış, biyolog, doğa tarihçisi Charles Robert Darwin, ‘Evrim Teorisi’nin ilk altyapısını inşa eden önemli bir bilim insanı olarak kabul edilmektedir. Darwin’in daha az bilinen yönü ise botanikçi olmasıdır.

Daha çok ‘The Origin of Species’ (Türlerin Kökeni) adlı kitabı ve ‘Evrim Teorisi’ ile tanınan Darwin’in bu teoriyi destekleyen ve kitabını hazırlarken yaptığı çalışmalarının çoğunun bitkilerle olduğu pek bilinmeyen bir gerçektir.

Hayatının büyük bir bölümünü botanik çalışmalarına (6 cilt kitap -monografi- ve 70 civarı makale) adadığı hâlde Darwin’in bu yönü hep ikinci sırada görülmüştür. Buna rağmen babasının botanikçi yönünü miras alan, önemli bir botanikçi olan Darwin’in oğlu Francis Darwin anılarında babasından bahsederken, babasının hiçbir zaman botanikçi olduğunu iddia etmediğini belirtmiştir. Darwin’in en çok bilinen kitabı ‘Türlerin Kökeni’ nin yazımı için 20 yıl emek harcadığı, bu kitaptan sonraki 22 yıl boyunca ise günümüzdeki bitki araştırmalarını bile hâlâ etkilemeye devam eden bir dizi bitki deneyleri yaptığı bilinmektedir.

Öyle ki Darwin’in son yazdığı kitap (oğlu Francis Darwin ile birlikte yazmıştır bu kitabı) da yine bitkiler üzerinedir (The Power of Movement in Plants–Bitkilerde Hareket Gücü). Darwin’in bilinen son mektubunun ise ölümünden 9 gün önce yazılmış bir mektup olduğu ve yine bu mektubun da tamamen bitkilerle alakalı olduğu görülmektedir.

Darwin’in hayat hikâyesine bakıldığında hemen hemen her canlı grubu ile çalıştığı anlaşılmaktadır (Evrim teorisini tüm canlıları kapsayacak şekilde genişlettiği için her canlı grubu ile çalışmıştır). Bu çalışmalarında bitkilere büyük bir yer ayırmıştır. Solucanlara piyano çalarak yürüttüğü deneyinin bir benzerini de bitkilere uygulamıştır. Hatta bitkilere uyguladığı müzikli deneyini daha fazla detaylandırmıştır. Darwin’in botanikçi yönünün bilinmemesi kadar usta bir fagot icracısı olduğu da nadiren bilinen bir özelliğidir. Bu çalışmalarında fagot müziğinin bitki büyümesine olan etkilerini gözlemlemiştir.

Darwin’i Etkileyenler

Darwin’in yazışmaları* incelendiğinde bahçıvanlar ve diğer bilim insanları ile sürekli iletişim halinde olduğu görülmektedir. Bilhassa diğer bilim insanları Darwin’in botanikçi yönünü etkilemiştir. Almanya’da doğup Brezilya’da yaşamış olan biyolog Fritz Müller, Darwin’in Brezilya’daki bilimsel muhabiri ve Darwin’in çalışmalarına -özellikle ‘Türlerin Kökeni’ projesine- önemli katkılarıyla tanınır. Fritz Müller ile Darwin’in bazı bilimsel yazışmaları ‘Nature’ dergisinde yayımlanmış ve bu yazışmalarda bazı bitkiler ve onları tozlaştıran bazı böcekler üzerine ilginç gözlemler, hipotezler bulunmaktadır. Özellikle Müller’in Lantana (Çalıminesi) türleri üzerine olan gözlemlerini Darwin ile paylaşması, Darwin’in ona ‘mükemmel gözlemci’ tabiri ile hitap etmesini sağlamıştır. Bu gözlemlerden -ve şahsi gözlemlerinden- çok etkilenmiş olsa gerek ki Darwin ‘Türlerin Kökeni’nde ‘Yeryüzünde hiç böcek olmasaydı, bitkilerimiz güzel çiçekli olmazdı, gösterişsiz olurdu’ demiştir.

Darwin’in botanikçi yönüne ve bilim hayatına kendisi gibi aynı konularda çalışan botanikçi John Stevens Henslow’un büyük etkisi olduğu bilinmektedir. 1831’de İngiliz hükümeti tarafından HMS Beagle adlı araştırma gemisi için bir doğa bilimciye ihtiyaç duyulduğu belirtildiğinde, Cambridge Üniversitesi’nde Botanik profesörü olan Henslow, Darwin’i bu görev için önermiş ve bu durum Darwin’in bundan sonraki bilimsel hayatında önemli ve olumlu etkilere sebep olmuştur. Nitekim Darwin bu bilimsel geziden sonraki 20 yılını ‘Evrim Teorisi’ni geliştirmek ve onu açıklayacağı ‘Türlerin Kökeni’ kitabına ayırmıştır.

Türlerin Kökeni ve Bitkiler

Darwin 1859’da yayımlanan söz konusu şaheserinde (Türlerin Kökeni) bitkilere ve bitkiler üzerinde yaptığı deney ve araştırmalara çokça değinip, bunların sonuçlarını da paylaşmıştır. Örneğin, kitabında bahsettiği bazı bitki araştırmalarından deniz suyunun bitki tohumlarına ve çimlenmelerine etkilerini sabırla birçok defa deneyerek çalıştığı görülmektedir. Bu deneyler bir yıl sürmüştür. Kendisine başka araştırıcılardan üzerinde çalışması için gönderilen kuşların ayaklarından (ayaklarındaki kuru toprak parçalarından), kursaklarından ve hatta dışkılarından aldığı bitki tohumlarını çimlendirip, bulgularını tartışmış ve sonuçlarını paylaşmıştır. Tüm bunların üzerine Darwin kuşların sulak alanlardaki (göletlere) tünemelerinden hareketle bu çamurlu bölgelerin çamurlarında ne kadar bitki tohumu olduğunu -yine çimlendirme deneyleri ile- ve bunların kuşlarla nasıl taşınabildiğini araştırarak not etmiştir.

Keza başka araştırmalarında da büyük bir bitki ailesi olan Sıracaotugiller (Scrophulariaceae) üyelerinin çiçeklerinde beşinci erkek organın köreldiğine, bu ailenin bazı üyelerinde erkek organın güdük halde görülebildiğine dikkat çekmiş ve bu güdüklüğü araştırma alanı ile bağdaştırarak tartışmıştır.

Darwin’in ‘Türlerin Kökeni’nden sonra bitki araştırmalarına daha yoğun olarak devam ettiği görülmektedir. Örneğin; bazı bitki familyaları içinde tek bir çeşit değil birden fazla çeşide sahip (çiçek formlarına sahip) türlerin bulunduğunu keşfederek bu türlerden bazısını çalışmış ve sonuçlarını 1877’de yayınlamıştır.

Darwin’in bitkilerle ilgili birçok önemli tespitinin bulunduğu görülmektedir. Bitkilerin ‘akraba evliliğine’ karşı geliştirdiği (soyiçi eşleşmeyi engelleyen) bir takım özellikler (bitkilerin evrimsel süreçte üreme organlarında genetik olarak da kontrol edilen kendine-uyuşmazlık hâli) kazandığını tespit etmiştir.

Türlerin Kökeni’nden çok sonra (1881’de) oğluyla birlikte yazdığı kitapta (Bitkilerde Hareket Gücü) verilen bulgular tüm bitki biyolojisine derin etkiler bırakacak gözlemler içermektedir. Örneğin bu eserde; Darwin’ler bitkilerin uyarıyı algılayabildiklerini göstermiş ve bunun hayvanlardaki sinir sistemi ile paralel olduğunu belirtmişlerdir.

Darwin Tropiklerde

Darwin’in önemli tespitlerinden birinin tropik ormanlar üzerine olduğu aldığı notlardan anlaşılmaktadır. Darwin, HMS Beagle gemisi ile yaptığı gezi sırasında Brezilya kıyılarını görünce günlüğüne şunları yazmıştır;

‘‘Burada bütün ihtişamı ve büyüklüğü ile ilk kez bir tropikal orman gördüm. Gerçek dışında hiçbir şey, gördüğüm manzaranın ne kadar ihtişamlı ve ne derece harika olduğu hakkında fikir veremez…’’

Bugün tropikal yağmur ormanlarının küresel ekoloji bakımından ne kadar önemli olduğunu artık öğrenmiş bulunuyoruz.

Darwin’in bu araştırma gezisinde onlarca bitki not ettiği ve 248 farklı vasküler bitki topladığı bilinmektedir. Bu bitkilerden biri bilim dünyası için yeni olmuştur; Berberis darwinii (Darwin’in karamuğu). 1841-1865 yılları arasında Royal Botanik Bahçeleri’nin müdürlüğünü yapmış olan botanikçi William Hooker bu yeni bitkiye, bitkiyi ilk kez bulan Darwin’in adını vermiştir. Yine Darwin’in -ünlü- ispinoz kuşlarını örneklediği yer olan Galapagos adasından topladığı endemik bir pamuk türünün ismi de Darwin’den çok sonra -yeni düzenleme ile- kendisine atfedilmiştir; Gossypium darwinii (Darwin’in pamuğu).

Ayrıca Darwin bu araştırma gezisinden -özellikle Galapagos adalarından- topladığı bitkilerini ve buradaki bitkiler hakkında aldığı notlarını William Hooker’ın oğlu botanikçi ve kâşif Joseph Dalton Hooker (aynı zamanda babasının ölümünden -1865- sonra botanik bahçesinin müdürlüğünü üstlenen botanikçi) ile paylaşmış, Hooker bunları çalıştığında Darwin’in Galapagos’tan kaydettği -ve topladığı- bitkilerin yarısının sadece Galapagos’tan bilindiğini (yani endemik olduğunu) tespit etmiştir.

J. D. Hooker ve Darwin arasında çok sayıda bilimsel yazışma* ve araştırma olduğu bilinmektedir. Hooker çoğunlukla kurutulmuş bitki örneklerini Darwin ile paylaşmış, Darwin de bitkilerle alakalı birçok konuda (bazı kaynaklara göre) en yakın arkadaşı olan Hooker’a danışmıştır.

Tüm bunlar Darwin’in özellikle en önemli eseri ‘Türlerin Kökeni’nden ve en önemli keşif gezisi (HMS Beagle gemisi ile yaptığı gezisinden) sonra, hayatının sonuna dek bitkiler üzerine ciddi araştırmalara ve keşiflere yöneldiğini göstermektedir.

Kaynaklar:

Bakırcı, Ç. M., 2014. Darwin’in Evrim Teorisi Nedir, Neler Söyler?. (https://evrimagaci.org/darwinin-evrim-teorisi-nedir-neler-soyler-2917).

Callan, S. About Berberis darwinii. San Francisco Botanical Garden: https://www.sfbg.org/berberis-darwinii-sept (Son Erişim Tarihi: 13.10.2019).

Chamovitz, D. 2012. What A Plant Knows – A Field Guide To The Senses (Bitkilerin Bildikleri – Dünyaya Bitkilerin Gözünden Bakmak). Metis Yayınları. İstanbul. (Çeviri: Gürol Koca).

Darwin, C. R. 1859. (İlk Basım Yılı). The Origin of Species (Türlerin Kökeni). Evrensel Basım Yayın, 5. Baskı, Haziran/2014, İstanbul. (Çeviren: Öner Ünalan).

Darwin, C. R. 1877. Fritz Müller on Flowers and Insects. Nature, 17:78.

Darwin, C. R., Darwin, F. 1881. The Power Of Movement In Plants. D. Appleton and Company, New York.

Graham, L. E., Graham, J. M., Wilcox, L. W. (Çeviri Editörü: Kani Işık). 2008. Bitki Biyolojisi. Palme Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara.

Hartfelder, K. 2018. Fritz Müller – Darwin’s Scientific Correspondent In Brazil For 17 Years. Genetics And Molecular Biology, 41(3): 722–724.

Hooker, J. D. 1847. On The Vegetation of The Galapagos Archipelago, As Compared With That of Some Other Tropical Islands And of The Continent of America. Transactions of the Linnean Society of London, Vol. 20, Iss. 2, 235-262.

Hopper, S.D., Lambers, H. 2009. Darwin As A Plant Scientist: A Southern Hemisphere Perspective. Trends in Plant Science. Vol. 14, Iss. 8, 421-435.

International Plant Names Index (IPNI). (Son Erişim Tarihi: 08.12.2019). Berberis darwinii: https://www.ipni.org/n/273235-2, Gossypium darwinii: https://www.ipni.org/n/112670-2.

Mancuso, S., Viola, A. 2017. Bitki Zekâsı (Verde Brillante). Yeni İnsan Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul. (Çeviren: Almıla Çiftçi).

Nicholls, H. 2015. Nautilus: The Seeds That Sowed a Revolution-Galapagos Finches Are Famous, Yet Darwin Learned More About Evolution From The Plants: http://nautil.us/issue/21/information/the-seeds-that-sowed-a-revolution-rp (Son Erişim Tarihi: 14.10.2019).

Sargun, A. T. 2010. Solucanlara Piyano Çalan Adam. NTV Yayınları, 1. Baskı, İstanbul.

Thompson, K. 2018. Darwin’s Most Wonderful Plants: Darwin’s Botany Today (Darwin’in En Güzel Bitkileri: Günümüzde Darwin Botaniği). Ginko Bilim. Birinci Basım, Kasım/2019, İstanbul. (Çeviren: Mehmet Bona).

Tort, P. 2009. Darwin et la science de l’évolution (Darwin ve Evrimin Bilimi). Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul. (Çeviren: Ömer Aygün).

* İleri Okuma; http://darwin-online.org.uk/contents.html ve https://www.darwinproject.ac.uk/.