Şeker Üreten Bitkiler

İnsanoğlu binlerce yıldır bitkileri her alanda yaşamlarının içine almıştır. Özellikle yiyecek, içecek, giyim, ilaç ve estetik anlamda en başta bitkiler kullanılagelmiştir. Bu durum günümüz ilerleyen bilimsel gelişme şartlarında da hâlen geçerliliğini korumaktadır.

İlk insanlardan günümüze dek bitkiler besin olarak temel kaynak oluşturmaktadır. Bitkilerin fotosentez yolu ile şeker üretimi sağlamaları insanlara besin yönünden faydanın en önemli kısımlarından birini oluşturmaktadır. Günümüzde de nişasta ve şeker üretimi bakımından neredeyse tamamen (hayvansal şeker kaynağı olan bal hariç) bitkilere bağımlı durumdayız.

Karbonhidratlar (dolayısıyla şekerler) bitkilerin enerji molekülleri ve yapısal bileşenleridirler. Bu yapısal bileşenler aynı zamanda başta hayvanlar olmak üzere diğer canlılar için besin (dolayısıyla enerji) yönünden büyük önem arz etmektedir. Karbonhidratların tek şeker (monosakkarit), çift şeker (disakkarit) ve çok şeker (polisakkarit ve nişasta) gibi çeşitleri bulunmaktadır. Bütün bitkilerde bu şekerler mevcuttur.

İnsanlar bitkilerdeki bu yapısal bileşenleri keşfettiği günden bugüne diyetine katmaktadır. İlk defa milattan önce Hindistan’da keşfedilip bitkilerden şeker eldesine başlandığı konusunda bilim insanları hemfikirdir. Günümüzde de neredeyse hemen her ülkede şeker üretimi yapılmaktadır. Özellikle iki bitki şeker üretiminin ana kaynağı konumundadır. Bu iki bitki; buğdaygillerden Saccharum officinarum (şeker kamışı) ve horozibiğigillerden (eskiden ıspanakgillerde sınıflandırılmaktaydı) Beta vulgaris (şeker pancarı)’dır. Dünya şeker üretiminin yaklaşık 3’de 2’si şeker kamışına, geri kalan kısmı ise (yaklaşık yüzde 35’i) şeker pancarına dayalıdır.

Şeker pancarı ve şeker kamışı dışındaki bitkilerden de şeker üretiminin yapıldığı ama yaygın üretimin olmadığı bilinmektedir. Zirai olarak şeker üretiminde iki bitkinin yetiştiriciliğinin hâkim olduğu görülmektedir. Şeker pancarı ve şeker kamışından sonra az da olsa dünyada hurma, şeker darısı ve şeker akçaağacı (Acer saccharum; ‘saccharum’ şeker anlamına gelmektedir) gibi bitkilerden de şeker elde edildiği bilinmektedir. Bu bitkilerden sonra nispeten çok az da olsa süpürgedarısı (Sorghum bicolor; eski adı ile Sorghum saccharatum) ve bazı muhtelif meyve ağaçlarından da şeker eldesinin yapıldığı görülmektedir. Dünyada üretimi az ve sınırlı olup ülkemizde de son yıllarda üretimine başlanan papatyagillerden bir bitki olan şekerotu (Stevia) da şeker eldesinde kullanılan bitkilerdendir.

Ülkemizde keza şeker kamışı ve şeker pancarının şeker üretiminde baskın bitkiler konumunda oldukları bilinmektedir. Lakin dünyadaki şeker kamışından şeker üretiminin aksine ülkemizdeki üretimi azdır bunun yerine daha çok şeker pancarından şeker üretimi yapılmaktadır. Şeker pancarı ve şeker kamışı yetiştiriciliğinin ülkemizde 19 yüzyılın ortalarından itibaren yapıldığı farklı kaynaklarda bildirilmiştir.

Şeker kamışı ve şeker pancarının yalnız besin amaçlı yetiştirilmediği aynı zamanda hayvan yemi, yakacak, inşaat malzemesi, gübre, kâğıt sanayinde hammadde ve yakıt olarak da yetiştirilip kullanıldığı bilinmektedir.

Görüldüğü üzere bitkilerden elde edilen şekerin besin başta olmak üzere birçok farklı alanda insan için büyük önem arz ettiği ve insanoğlunun yalnız şeker yönünden bile bitkilere bağımlı konumda olduğu anlaşılmaktadır.

Kaynaklar:

Er, C., Uranbey, S. 1998. Nişasta ve Şeker Bitkileri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Kitabı, Yayın No; 1504, s. 334.

Graham, L. E., Graham, J. M., Wilcox, L. W. (Çeviri Editörü: Kani Işık). 2008. Bitki Biyolojisi. Palme Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara.

Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., Babaç, M. T. (Editörler) 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul.

WFO (The World Flora Online). 2022. Erişim: http://www.worldfloraonline.org/, Erişim Tarihi: 02.05.2022.